Naučnici pronašli potpuno novi svijet u centru Zemlje i sad su zbunjeni kako je ovo moguće

Kada u školi učimo o Zemljinom jezgru, ono se obično prikazuje kao savršeno mirna sfera – glatka, pravilna i potpuno okrugla poput loptice za stoni tenis. Smještena je duboko ispod brojnih slojeva unutrašnjosti naše planete. Međutim, stvarna slika daleko je složenija i dramatičnija, piše Nova.rs.

Željezno jezgro Zemlje stvara snažno magnetsko polje koje se širi daleko iznad njene površine, sve do svemira. Tamo se sudara sa Sunčevim vjetrovima i formira magnetosferu. Upravo ta „projekcija“ jezgra pokazuje da ono nipošto nije statično, piše BBC Science Focus.

Najnovija istraživanja seizmičkih talasa, koji prolaze kroz slojeve Zemlje, otkrivaju da je granica jezgra mnogo dramatičnija nego što se ranije mislilo. Ispostavlja se da jezgro ima vlastiti „pejzaž“ – s planinama, dolinama, odronima, pa možda čak i svojevrsnim „unutrašnjim vulkanima“ koji stalno mijenjaju njegov oblik.

Planine veće od Mont Everesta, skrivene ispod nas

Seizmička ispitivanja otkrila su ogromne strukture koje izbijaju iz jezgra prema donjem omotaču, a koje su više čak i od Mont Everesta. Neke dostižu visinu od čak 1.000 kilometara – više od 100 puta visine najvišeg vrha na Zemlji. Ove unutrašnje planine nadmašuju čak i Olimp Mons na Marsu, koji s 22 kilometra važi za najviši vulkan u Sunčevom sistemu.

Otkrivanje da je Zemljino jezgro zapravo burno, promjenjivo i dinamično, otvorilo je novo pitanje među naučnicima: da li je ono oduvijek bilo ovako?

Dva gigantska „planinska“ masiva ispod površine

Duboko ispod Zemljine površine postoje dvije izuzetno velike formacije – jedna ispod Afrike, a druga ispod Pacifika. Obje se nalaze na oko 2.000 kilometara dubine, što je pet puta više od udaljenosti astronauta na Međunarodnoj svemirskoj stanici. Masiv ispod Pacifika širok je oko 3.000 kilometara, gotovo kao Mjesec. Zajedno, ova dva gigantska masiva čine čak 6 posto ukupne zapremine Zemlje, dok svi svjetski okeani zajedno čine tek oko 0,12 posto.

Ova podzemna „brda“ nazvana su Tuzo i Džejson, po geolozima Tuzu Vilsonu i V. Džejsonu Morganu. Iako ih nazivamo planinama, u naučnom smislu riječ je o provincijama niske brzine (LLVP) – područjima koja usporavaju prolazak seizmičkih talasa, što je ujedno i način na koji su otkrivena.

Naučnici su dugo smatrali da su LLVP privremene pojave, ali nova istraživanja ukazuju da postoje već milionima, a možda i milijardama godina.

Geološka groblja ispod površine
Oko LLVP formacija nalaze se takozvana groblja tektonskih ploča – oblasti u kojima potonule ploče završavaju svoje kretanje. Proces u kojem jedna ploča tone ispod druge naziva se subdukcija i često dovodi do snažnih zemljotresa.

Nedavna istraživanja pokazala su da LLVP sadrže znatno krupnije mineralne čestice u poređenju s „grobljima“ oko njih, što ukazuje na njihovu veliku starost. Dok se sitnija zrna lako formiraju i mijenjaju, krupna zrna svjedoče o dugotrajnom postojanju, možda i pola milijarde godina.

Ovo otkriće mijenja i naše dosadašnje shvatanje Zemljinog omotača, za koji se vjerovalo da je u stalnom kretanju, bez stabilnih struktura koje opstaju tako dugo.

Mogu li potonule ploče stvarati planine u jezgru?
Jedna od hipoteza tvrdi da su ovi gigantski masivi zapravo ostaci drevne planete koja se sudarila sa Zemljom u njenim ranim fazama. Prema nekim teorijama, upravo su ostaci te planete kasnije formirali Mjesec.

Međutim, istraživanje iz marta 2025. godine pokazuje da Tuzo i Džejson imaju različit sastav, što ukazuje na to da su možda nastali kao posljedica novijih procesa subdukcije, naročito potonuća okeanske kore.

U novembru 2024. godine naučnici su, zahvaljujući novoj seizmološkoj tehnologiji, otkrili „krhotine“ nalik potonulim pločama na mjestima gdje nikada ranije nije zabilježena tektonska aktivnost, poput područja ispod zapadnog Pacifika. Jedna teorija tvrdi da su to ostaci drevnog materijala bogatog mineralima, koji potiče još iz vremena nastanka Zemlje.

Ultra-spore zone – nova tajna ispod omotača
U augustu 2024. godine tim geologa iz Sjedinjenih Američkih Država otkrio je ogromnu mrežu ultra-sporih zona (ULVZ) u donjem omotaču, neposredno iznad jezgra. U tim zonama seizmički talasi usporavaju i do 50 posto.

Ranije su ove zone bile uočene samo u blizini Havaja, ali sada je poznato da postoje i ispod sjeverne Afrike, istočne Azije i Pacifika. Nekada se sumnjalo da su to ostaci svemirskih tijela koja su udarala u Zemlju, ali danas se vjeruje da su nastale aktivnim procesima – vjerovatno topljenjem materijala s morskih grebena, koji potom tone i taloži se uz LLVP formacije.

Prstenasta anomalija unutar jezgra
Još dublje, u samom jezgru, u augustu 2024. godine otkrivena je prstenasta struktura paralelna sa Zemljinim ekvatorom. Seizmički talasi kroz to područje putuju oko dva posto sporije, a naučnici pretpostavljaju da sadrži veće količine lakih elemenata, poput kiseonika i silicijuma.

Postoji i teorija da je unutrašnje jezgro promijenilo oblik u posljednjih 20 godina. Profesor Džon Vidale s Univerziteta Južne Kalifornije otkrio je male deformacije na granici između spoljašnjeg i unutrašnjeg jezgra, što ukazuje na to da spoljašnje, tečno jezgro utiče na unutrašnje, čvrsto.

Takvi poremećaji mogli bi dovesti i do unutrašnjih klizišta ili čak svojevrsne vulkanske aktivnosti duboko ispod površine, iako su ti procesi još uvijek izuzetno teško dokazivi zbog ogromne dubine.

Kraj jezgra – kraj Zemlje?
Ove promjene, prema nekim tumačenjima, možda najavljuju i daleku budućnost kraja Zemlje kao naseljive planete. Spoljašnje, tečno jezgro postepeno se hladi i učvršćuje. Kada se jednom potpuno ohladi, Zemlja će izgubiti magnetsko polje koje nas danas štiti od pogubnog Sunčevog zračenja.

Bez te zaštite, Sunčev vjetar bi postepeno razorio našu atmosferu, slično onome što se, prema vjerovanju naučnika, dogodilo s Marsom, pretvarajući ga u beživotnu pustoš.

Jedna od ključnih misterija vezana je i za prisustvo helijuma-3, rijetkog izotopa helijuma koji bi mogao rasvijetliti koliko se brzo Zemlja formirala. Nova studija Univerziteta u Tokiju pokazuje da helijum-3 ipak može „da se miješa“ sa željezom u jezgru, suprotno ranijim pretpostavkama.

Ako se otkrije veća količina helijuma-3, to bi značilo da je Zemlja nastala znatno brže nego što se do sada vjerovalo.